Beyin və onun hissələri

Kəllə sümüyü içərisində qorunan böyük bir sinir toxumasından meydana gələn beyin, şərti olaraq böyük bölmələrə bölünür. Bunlar onurğa beyni (spinal cord), arxa beyin (hindbrain), orta beyin (midbrain) və ön beyindən (forebrain) ibarətdir (Seladi-Schulman, 2019).
Tənəffüs ritmi, motor fəaliyyət, yuxu və oyanıqlıq kimi həyat üçün əsas olan fəaliyyətlərə sahib olan arxa beyin uzunsov beyin (medulla oblongata), beyin körpüsü(pons) və beyincikdən(cerebellum) ibarətdir (Rogers, 2009). Uzunsov beyin onurğa beyni və beynin yuxarı hissələri arasında siqnallar ötürür; eyni zamanda ürək döyüntüsü və tənəffüs kimi vegetativ funksiyaları idarə edir (Rogers & Sand, 2012). Uzunsov beyin zədələnirsə, beyin və onurğa beyni bir-birinə məlumatları effektiv ötürə bilməyəcəkdir. Uzunsov beynin sol(sağ) hissəsi zədələnərsə, bu, bədəninin sağ(sol) tərəfindəki motor funksiyasının itməsinə səbəb olur. Uzunsov beyindəki zərər tənəffüs problemləri, dil disfunksiyası, asqırma və ya öskürək refleksinin itirilməsi, udma problemləri, əzələ nəzarətinin itirilməsi, balans problemləri, əza, gövdə və ya üzdəki hisslərin itməsinə səbəb ola bilir (Yetman, 2020).

Beyincik (Cerebellum) beynin arxa hissəsində, ənsə payının (occipital lobe) bir az aşağı hissəsindədir. Daha kiçik və ya daha incə hərəkətlərin, xüsusən də əl və ayaqları əhatə edən hərəkətlərin koordinasiyasına aid olan incə motor bacarıqlara nəzarət edir. Bədənin duruşunu, tarazlığını qorumasına kömək edir (Seladi-Schulman, 2019).
Beyin körpüsü (Pons), beyin sapında (brainstem) yerləşən bir beyin bölgəsidir. Beyin körpüsü baş, boyun və bədəndəki tarazlığı koordinasiya edir və göz hərəkəti, yuxu, yuxugörmə, həzm, udma, nəfəs alma və ürək döyüntülərində əsas rol oynayır (Vega, 2020). Beyin körpüsündə kiçik zədələr müxtəlif simptomlara səbəb ola bilər. Beyin körpüsü insultu balans çətinliyi, vertigo, başgicəllənmə, ikiqat görmə, koordinasiya itkisi, udma çətinliyi, sözləri ifadə etməkdə çətinlik, uyuşma, hissiyatın itməsi, bədənin yarısında zəiflik, ürək bulanması kimi problemlərə səbəb olur (American Stroke Association, 2018).
Orta beyin (midbrain), ön beyni (forebrain) arxa beyinə (hindbrain) bağlayan beynin dar hissəsidir. Orta beyin göz hərəkətini idarə etməyə kömək edir və görmə, eşitmə məlumatlarını işləyir (Seladi-Schulman, 2019).

Qırmızı Nüvə (Red Nucleus) ventral orta beyində (ventral midbrain) yerləşən ibtidai beyin sapı quruluşudur (Cacciola et al., 2019). Qırmızı nüvə bir motor idarəetmə yolu kimi fəaliyyət göstərir və akson proyeksiyaları vasitəsilə bədənə doğru hərəkət əmrləri göndərir (Austin, 2018).
Retikular formasiya (Reticular formation) beyin sapının nüvəsi boyunca uzunsov beyindən orta beyinə qədər paylanır. Həyəcan və şüurda, hərəkətə və hissetməyə nəzarətdə və visseral funksiyaların tənzimlənməsində əsas rol oynayır. Şizofreniyanın bir çox əlamətinin, xüsusən də halüsinasiyalar və yuxu pozğunluqları kimi pozitiv simptomlar retikulyar aktivasiya sistemi anomaliyaları ilə əlaqədardır (Shoykhet & Robert, 2011). Retikulyar aktivasiya sisteminin pozğunluqları narkolepsiyanın patofizyologiyasına təsir göstərir. Narkolepsiyanın əlamətləri həddindən artıq gündüz yuxusu, parçalanmış yuxu və tez-tez yuxu hücumları fenomeni olan katapleksiyanın olmasıdır (Drissi et al., 2019).

Substantia nigra, dopamin istehsalı üçün kritik bir beyin bölgəsidir və bu neyrokimyəvi hərəkət nəzarəti, idrak icraedici funksiyaları və emosional limbik fəaliyyətdən tutmuş mərkəzi sinir sisteminin bir çox sisteminə təsir edir. Substantia nigranın dopaminerjik neyronlarının itkisi Parkinson xəstəliyinə yol açır (Villaescusa et al., 2016).
Beynin üç əsas bölgüsündən biri olan Ön beyin (forebrain) mürəkkəb idrak fəaliyyəti, sensor və assosiativ funksiyalar və könüllü motor fəaliyyətləri ilə əlaqəli məlumatların işlənməsində mərkəzi rol oynayır (Lotha, 2006).

Epifiz (Pineal gland), beyindəki noxud şəklində kiçik bir vəzidir. Funksiyası tam başa düşülməyib. Tədqiqatçılar melatonin də daxil olmaqla bəzi hormonları istehsal etdiyini və tənzimlədiyini bilirlər. Melatonin, yuxu rejiminin tənzimlənməsindəki rolu ilə bilinir. Epifiz qadın hormon səviyyəsinin tənzimlənməsində də rol oynayır (Duggal, 2018). Epifizin disfunksiyası zamanı daha az melatonin ifraz edir, bu da yuxusuzluq, anormal tiroid funksiyası, narahatlıq, təzyiq, mövsümi affektiv pozuntular, anormal adrenal funksiyalar, bağırsaq hiperaktivliyi və menopozla nəticələnə bilər (Bowen, 2011.).

Talamus, həssas və motor siqnallarının ötürülməsindən, şüurun və ayıqlığın tənzimlənməsindən tutmuş hər birinin özünəməxsus bir rol olan fərqli nüvələrdən ibarətdir (Torrico, 2020). Talamus beyinə gələn siqnallar üçün bir növ ötürmə stansiyası rolunu oynayır. Şüur, yuxu və yaddaşla da əlaqəlidir (Seladi-Schulman, 2019).
Hipotalamus beynin mərkəzində kiçik, lakin vacib bir bölgədir. Hormon istehsalında əhəmiyyətli bir rol oynayır və bədəndəki bir çox vacib prosesi stimullaşdırmağa kömək edir və beyində, hipofiz və talamus arasında yerləşir. Hipotalamusun əsas rolu bədəni mümkün qədər homeostazda saxlamaqdır. Homeostaz sağlam, balanslı bir bədən vəziyyəti deməkdir. Bədən həmişə bu tarazlığı əldə etməyə çalışır. Məsələn, aclıq hissi beyin sahibinə homeostazı əldə etmək üçün daha çox qida ehtiyacı olduğunu bildirməsidir. Hipotalamus buna nail olmaq üçün endokrin və sinir sistemləri arasında birləşdirici rolunu oynayır. Bədənin bir çox vacib funksiyalarında rol oynayır: bədən istiliyi, susuzluq, iştaha və çəkiyə nəzarət, duyğular, yuxu dövrləri, cinsi əlaqə, doğuş, qan təzyiqi və ürək döyüntüsü həzm şirələrinin istehsalı, bədən mayelərinin tarazlaşdırılması (Shaikh, 2011).

Hipofiz (Pituitary gland) üç hissəyə bölünür: ön, ara və arxa loblar. Ön lob əsasən bədənin inkişafı, cinsi yetkinləşmə və çoxalma ilə məşğul olur. Ön lob tərəfindən istehsal olunan hormonlar böyüməni tənzimləyir, böyrəküstü və tiroid vəzilərini, həmçinin yumurtalıqları və xayaları stimullaşdırır. Həm də yeni anaların süd istehsal etməsini təmin edən prolaktin əmələ gətirir (Ganapathy & Tady, 2020). Hipofizin ara lobu melanin istehsal edərək piqmentasiyanı - dəri rəngini idarə edən hüceyrələri - melanositləri stimullaşdıran bir hormon buraxır. Arxa lob böyrəklərdən suyu geri qaytaran və dehidrasiyanın qarşısını almaq üçün qan dövranında saxlayan antidiuretik hormon istehsal edir. Oksitosin də arxa lob tərəfindən istehsal olunur, doğuş zamanı uşaqlıq sancılarına kömək edir və südün istehsalını və sərbəst buraxılmasını stimullaşdırır (Shlomo, 2010).

Limbik sistem emosional impulsları və yaddaş formalaşmasını idarə etməkdən məsul olan beyin şəbəkəsi sistemi olaraq təyin edilir. Limbik sistemin sinir şəbəkələri, duyğu, davranış, motivasiya, yaddaş formalaşması, qoxu, yuxu (yuxu görmək), iştah, cinsi istək və s. Daxil olmaqla müxtəlif fizioloji və psixoloji funksiyaları idarə etmək üçün digər beyin strukturları ilə uyğun şəkildə işləyir. Disfunksional bir limbik sistem epilepsiya, limbik ensefalit, demans, narahatlıq pozuqluğu, şizofreniya və autizm kimi bir çox klinik əlamətlərlə əlaqələndirilir. Limbik sistem, xüsusilə amigdala, qorxu, qəzəb, narahatlıq və s. kimi müxtəlif emosional davranışların idarə edilməsində mühüm rol oynayır (Dutta, 2018).

Singulat girus korpus kallosumunu əhatə edən əyri qat olub limbik sistemin bir hissəsidir və emosiyaların və avtonom motor funksiyanın tənzimləməsinin emalında iştirak edir. Singulat girus emosional vəziyyəti jest, duruş və hərəkət ilə ifadə etməyə kömək edir (Reich, 2020). Singulat girus anterior və posterior seqmentlərə bölünür. Anterior singulat korteksinin zədələnməsi bir sıra idrak, emosional və hətta fiziki yan təsirlərə səbəb ola bilər. Bunlara zəif qərar vermə və mühakimə, endokrin və vegetativ disfunksiya, empatiya və emosional funksiyanın pozulması kimi simptomlar aiddir (Bush et al., 2000). Hipokampus, limbik sistemdə əhəmiyyətli bir rol oynayan beyində kiçik, əyri bir formasiyadır. Hipokampus yeni xatirələrin formalaşmasında iştirak edir və eyni zamanda öyrənmə və duyğularla əlaqələndirilir (Tyng et al., 2017). Hipokampus xəstəlik və ya zədələnmə nəticəsində zərər görərsə, bu, insanın yaddaşını və eyni zamanda yeni xatirə yaratmaq qabiliyyətini təsir edə bilər. Hipokampus zədələnməsi xüsusilə məkan yaddaşını və ya istiqamətləri, yerləri xatırlamaq qabiliyyətini təsir edə bilər. Hipokampus yeni xatirələrin yaranmasında çox əhəmiyyətli bir rol oynadığından, beynin bu hissəsinin zədələnməsi müəyyən yaddaş tiplərinə uzun müddətli ciddi təsir göstərə bilər. Hipokampusun zədələnməsi amneziya xəstələrinin beyinlərinin ölümündən sonra analiz edildikdə müşahidə edilmişdir. Bu cür ziyan adlar, tarixlər və hadisələr kimi açıq xatirələrin formalaşması ilə əlaqəli problemlərlə əlaqələndirilir (Clark & Maguire, 2016). Hipokampus asılılıqların inkişafına kömək edə bilər. Narkotiklər və alkoqol beynin mükafat sisteminə təsir etdiyi üçün hipokampus bu həzz verən təcrübələrin xatirələrini yaradır. Maddə istifadəsi ilə əlaqəli ətraf mühitdə bu xatırlatmalarla qarşılaşdıqda asılı şəxsdə yenidən tələbat yaranır (Harvard Health Publishing, 2017; Anand & Dhikav, 2012).

Bazal qanqlionlar ön beynin zəminində və orta beynin yuxarı hissəsində yerləşir. Bazal qanqlionlar, beyin qabığı, talamus və beyin sapı ilə yanaşı bir sıra digər beyin sahələri ilə əlaqəlidir. Bazal qanqlionlar könüllü motor hərəkətlərə nəzarət, vərdiş öyrənmə, göz hərəkətləri, idrak və duyğu daxil olmaqla müxtəlif funksiyalara nəzarət edir (Lanciego et al., 2012). Distoniya (əzələ tonu problemləri), Huntington xəstəliyi (beynin müəyyən hissələrindəki sinir hüceyrələrinin pozulduğu və ya degenerasiya etdiyi xəstəlik), Multiple sistem atrofiyası (geniş yayılmış sinir sistemi pozğunluğu), Parkinson xəstəliyi, Wilson xəstəliyi (bədənin toxumalarında çox miqdarda mis əmələ gətirən xəstəlik) kimi bir sıra beyin pozuntuları bazal qanqliya disfunksiyası ilə əlaqələndirilir (Lanciego et al., 2012).
Korpus kallosum, beynin sol tərəfini sağ tərəfə birləşdirir. Bağlantı məlumatın iki yarı arasında keçməsinə imkan verir (Malcolm & Willis, 2016). Bəzi uşaqlar korpus kallosum olmadan doğulur. Bu, korpus kallosumun agenezisi kimi bilinən nadir bir narahatlığa gətirib çıxarır. Agenezi olan uşaqlar kor, kar ola bilər və ya heç gəzməyi və danışmağı öyrənməzlər, digərləri isə çox işlək ola bilər (Das, 2020)

Cerebrum yarımkürələr adlanan iki yarıya bölünür. Beyinin hər yarımkürəsi geniş bölgələrə bölünür: Alın, təpə, gicgah, ənsə payı. Hər hissə müxtəlif funksiyalarla əlaqələndirilir (Seladi-Schulman, 2019). Alın payı (Frontal lobe) bu hissələrin ən böyüyüdür və beynin ön hissəsindədir. Motor bacarıqları, problem həll etmə, mühakimə, məntiqli düşünmə, planlaşdırma, ifadə edici dil kimi ali davranışlara cavabdehdir (Seladi-Schulman, 2019; Cherry, 2019). Beynin bu hissəsi sosial və idraki davranışlar ilə yanaşı bədən hərəkəti üçün də məsuliyyət daşıyır (Understanding TBI., 2017). Alın payı zədələnməsinin bəzi potensial simptomlarına bədənin qismən və ya tam (iflic) hərəkət itkisi, nitq və ya dil problemi (afazi), mülahizə, problem həll etmə və mühakimə kimi bacarıqalarda çətinliklər, diqqət və ya konsentrasiyanın qorunması ilə bağlı problemlər, əhval dəyişikliyi, şəxsiyyət və ya davranışda apatiya, əsəbilik və uyğun olmayan sosial davranışları əhatə edə biləcək kəskin dəyişikliklər aiddir (Seladi-Schulman, 2020).

Təpə payı (Parietal lobe) ön lobların arxasında yerləşir. Beynin digər hissələrindəki duyğu məlumatlarının təşkili və təfsirində iştirak edirlər (Seladi-Schulman, 2019). Təpə payı hissləri əhatə edən bütün davranışlar da daxil olmaqla sensor qavrayış, yazılı nitq, dil anlama, sağ-sol fərqləndirmə; özünüdərk; və riyazi hesablama aparmaq bacarığı kimi kompleks davranışlardan məsuldur (Understanding TBI., 2017). Təpə toxunma hissi (ağrı, temperatur və s.), informasiya emalı, idrak, məkan oriyentasiyası, hərəkətin koordinasiyası, vizual qavrayış, nitq, oxu, yazı, hesablama (riyaziyyat) kimi funksiyalara sahibdir (Shahid, 2020). Sol təpə payının zədələnməsi "Gerstmann sindromu" adlanır. Buraya sağ-sol qarışıqlığı, yazmaqda çətinlik (aqrafiya) və riyazi çətinlik (acalculia) daxildir. Həm də dil pozğunluqları (afazi) və cisimləri normal qavraya bilməmə (agnoziya) yarada bilər (Altabakhi, 2020).

Gicgah payı (temporal lobe) başın hər iki tərəfində qulaqlarla eyni səviyyədədir. Vizual yaddaş (üz tanıma kimi), şifahi yaddaş (dili anlamaq kimi) və başqalarının duyğularını və reaksiyalarını şərh etmək daxil olmaqla xüsusi funksiyaları əlaqələndirirlər (Seladi-Schulman, 2019). Beynin bu bölgəsi birincil eşitmə qabığı və danışıq dilinin anlaşılması və istehsalında iştirak edən beyin sahələrindən (beynin danışıq mərkəzi) ibarətdir və yaddaşın inkişafı və öyrənilməsindən də cavabdehdir. Gicgah payının zədələnməsi danışılan sözləri başa düşməkdə çətinlik (Alıcı Afazi), görülənlərə və eşitdilənlərə seçici diqqətlə narahatlıq, obyektlərin müəyyənləşdirilməsi və təsnifatı ilə çətinlik, yeni məlumatları öyrənmək və saxlamaq çətinliyi, uzunmüddətli yaddaş zəifliyi, üzləri tanımaqda çətinlik (Prosopagnozia), cinsi istəyin artması və ya azalması, duyğusal narahatlıq (məsələn, aqressiv davranış) kimi simptomlara səbəb ola bilər (Understanding TBI., 2017).

Ənsə payı (Occipital lobe), insan beynin axra hissəsindədir və gözlərdən gələn məlumatları şərh etməkdən məsuldur (Seladi-Schulman, 2019). Ənsə payında pozğunluq görmə və ya beyində pozğunluğa gündəlik əşyaları tanımaqda, əsas rəngləri, formaları və ya ölçüləri anlamaqda, tanış simaları tanımaqda, balanslaşdırmaq, hərəkət etmək və ya durmaqda çətinlik, işıq parlaması kimi görmə halüsinasiyaları, dərinlik qavrayışında dəyişikliklər, hərəkət edən cisimlərin aşkarlanmasında çətinlik, sözləri tanımaqda çətinliyə görə oxumaqda və yazmaqda çətinlik çəkməyə səbəb ola bilər. Ənsə disfunksiya nizamsız görmə, ayaqda durma çətinliyi və korluq kimi bir sıra bədən çatışmazlıqlarına da səbəb ola bilər (Rehman & Al Khalili, 2019; Galetta, 2017).

Klinik Psixoloq Firuzə Qənizadə