Müdafiə mexanizmləri

Orqanizmin şərtsiz müdafiə mexanizmləri- öskürmə, asqırma, gözqırpma, isti əşyaya toxunduqda əlin geri çəkilməsi kimi, şüursuz psixoloji mexanizmlər də vardır. Bunlar qəbuledilməz və potensial zərərli stimullar nəticəsində yaranan narahatlığı basdıraraq, inkar edərək və s. üsullarla azaldan müdafiə mexanizmləridir.
Müdafiə mexanizmləri insanı qəbuledilməz fikir və ya hisslərdən yaranan narahatlıqdan qorumaq üçün şüursuz şəkildə istifadə edilən psixoloji strategiyalardır.
Eqo-müdafiə mexanizmləri təbii və normaldır. Yəni müdafiə mexanizmləri psixoloji inkişafın normal, təbii hissəsidir. Lakin tez-tez istifadə olunarsa nevrozlar, məsələn, həyəcan-təşviş pozuntuları, fobiyalar, obsessiyalar və ya isteriya inkişaf edir.

Ən çox yayılmış 10 müdafiə mexanizmi:

Onlarla müxtəlif müdafiə mexanizmləri müəyyən edilmişdir. Bəziləri digərlərindən daha çox istifadə olunur.

1. İnkar
İnkar ən çox yayılmış müdafiə mexanizmlərindən biridir. Bu, reallığı və ya faktları qəbul etməkdən imtina etdiyiniz zaman baş verir. Siz emosional təsirlə üzləşməmək üçün gərgin vəziyyətləri ağlınızdan bloklayırsız. Başqa sözlə, ağrılı hisslərdən və ya hadisələrdən qaçırsınız.
Vəziyyətin öhdəsindən gəlmək çox çətindirsə, insan onu dərk etməkdən imtina edərək və ya mövcud olduğunu inkar etməklə cavab verə bilər.
Məsələn, şəxs həyat yoldaşının xəyanətinin aşkar əlamətlərini görməkdən imtina edə bilər.

2. Repressiya
Repressiya xoşagəlməz fikirlər, ağrılı xatirələr üz-üzə gəlmək əvəzinə, şüursuz şəkildə onları tamamilə unutmaq ümidi ilə gizlətməyi seçməkdir.
Məsələn, təhlükə yaradan vəziyyəti, şəxsi və ya hadisəni xatırlaya bilməmək. Tez-tez basdırılan fikirlər supereqoda günahkarlıq hissi ilə nəticələnəcək düşüncələrdir. Bu, uzunmüddətli perspektivdə çox uğurlu müdafiə deyil.
Repressiya edilmiş xatirələr şüuraltı vasitələrlə və dəyişdirilmiş formalarda, məsələn, yuxular və ya dil sürüşmələri (“Freudian sürüşmələri”) kimi görünə bilər.

3. Proyeksiya
Proyeksiya başqa insanlarda öz qəbuledilməz istəklərini görmək meylini ehtiva edir. Başqa sözlə, istəklər hələ də var, lakin onlar artıq sizin arzularınız deyil.
Ən çox başqasına proyeksiya edilən düşüncələr aqressiv və cinsi fantaziyalar və ya düşüncələr kimi günaha səbəb olacaq düşüncələrdir.
Məsələn, siz kiməsə nifrət edə bilərsiniz, lakin supereqonunuz sizə belə nifrətin qəbuledilməz olduğunu bildirir. Onların sizə nifrət etdiklərinə inanmaqla problemi "həll edə" bilərsiniz.

4. Yer dəyişdirmə
Bu müdafiə mexanizmi üçün yaxşı nümunə, işdə pis gün keçirdiyin üçün uşağına və ya həyat yoldaşına qəzəblənməkdir. Bu insanların heç biri aqressiyanın hədəfi deyil, lakin onlara reaksiya vermək, müdirə reaksiya verməkdən daha az problemlidir. Yerdəyişmə reaksiyanın (adətən qəzəbin) gücsüz bir əvəzedici hədəfə yönləndirilməsidir.
Depressiya tez-tez etiraf etməkdən imtina etdiyimiz qəzəbin insanın özünə doğru yerdəyişməsinin nəticəsidir.

5. Reqressiya
Təhlükəli və ya narahat hiss edən bəzi insanlar şüursuz olaraq inkişafın əvvəlki mərhələsinə “qaça” bilərlər. Bu tip müdafiə mexanizmi ən çox uşaqlarda özünü göstərə bilər. Travma və ya itki ilə qarşılaşsalar, birdən yenidən körpə olduqları kimi davrana bilərlər. Bu zaman uşaq hətta yatağı islatmağa və ya baş barmağını əmməyə başlaya bilər.
Böyüklərdə də reqressiya yəni geriləmə ola bilər. Baş verənlərin öhdəsindən gəlməkdə çətinlik çəkən böyüklər, oyuncaqla yatmağa başlaya bilər, təsəlli tapdıqları yeməkləri çox yeyə bilər.
Reqressiya, Anna Freyd tərəfindən təklif olunan bir müdafiə mexanizmidir ki, bununla da eqo adətən stresli vəziyyətlərə cavab olaraq inkişafın əvvəlki mərhələsinə qayıdır.
Reqressiya geri çəkilmə forması kimi fəaliyyət göstərir və insana psixoloji olaraq özünü daha təhlükəsiz hiss etdiyi dövrə geri qayıtmağa imkan verir.
 

6. Rasionallaşdırma
Bəzi insanlar arzuolunmaz davranışları öz “faktları” ilə izah etməyə cəhd edə bilərlər. Bu, əslində düzgün olmadığını bilsəniz belə, etdiyiniz seçimdə özünüzü rahat hiss etməyə imkan verir.
Özümüzə bəhanələr gətirdiyimiz zaman bunu kifayət qədər şüurlu səviyyədə tez-tez edirik. Bir insan bir vəziyyəti qəbul etməkdə çətinlik çəkdikdə, bunun nə üçün baş verdiyini məntiqli bir səbəb tapacaq. Məsələn, Pisiyin eli ete catmayanda deyir iy verib. Tələbə zəif imtahan balını öz hazırlıqsızlığından çox müəllimin üzərinə ata bilər.
Rasionallaşdırma yalnız narahatlığın qarşısını almır, həm də özünə hörmət və özünə inamı qoruya bilər.
Uğur və ya uğursuzluğu izah etməyə çalışarkən, insanlar uğuru öz keyfiyyətlərinə və bacarıqlarına bağlamağa meyllidirlər, uğursuzluqlarda isə başqa insanlar və ya kənar qüvvələr günahlandırılır.

7. Sublimasiya
Bu tip müdafiə mexanizmi müsbət strategiya hesab edilir. Bunun səbəbi ona güvənən insanların güclü duyğuları və ya hissləri uyğun və təhlükəsiz bir obyektə və ya fəaliyyətə yönləndirməyi seçməsidir. Məsələn, hissləri musiqi, incəsənət və ya idmana yönləndirmək sublimasiyadır.
Sublimasiya yerdəyişməyə bənzəyir, lakin biz qəbuledilməz duyğularımızı dağıdıcı fəaliyyətlərdən daha çox konstruktiv və sosial cəhətdən məqbul olan davranışlara çevirməyi bacardığımız zaman baş verir.
Bir çox böyük sənətkar və musiqiçi faciəvi həyat sürmüş və özlərini ifadə etmək üçün incəsənətindən istifadə etmişlər. İdman emosiyalarımızı (məsələn, aqressiya) konstruktiv bir şeyə çevirməyin başqa bir nümunəsidir.
 

8. Reaksiya formalaşması
Bu müdafiə mexanizmindən istifadə edən insanlar hiss etdiklərini anlayır, lakin instinktlərinin əksinə davranmağı seçirlər.
Bu şəkildə reaksiya verən bir insan, məsələn, qəzəb və ya məyusluq kimi mənfi duyğuları ifadə etməməli olduqlarını hiss edə bilər. Bunun əvəzinə həddindən artıq müsbət bir şəkildə reaksiya verməyi seçər.
Freyd iddia edirdi ki, homoseksuallara qarşı qərəzli münasibət bəsləyən kişilər öz homoseksual hisslərinə qarşı sərt bir anti-homoseksual rəftar qəbul edərək, onları heteroseksual olduqlarına inandırmağa kömək edir.
 

10. İntellektuallaşma
İntellektuallaşdırma hadisələri soyuq şəkildə düşünərək narahatlığı azaltmağa çalışmaqdır.
Bu müdafiə mexanizmi vəziyyətin stresli, emosional tərəfi haqqında düşünməkdən qaçmağa və bunun əvəzinə yalnız intellektual komponentə diqqət yetirməyə imkan verir.
Məsələn, yenicə ölümcül xəstəlik diaqnozu qoyulmuş bir insan, sıxıntıdan qaçmaq və vəziyyətin reallığından və bununla bağlı hisslərindən uzaq olmaq üçün xəstəlik haqqında hər şeyi öyrənməyə diqqət yetirə bilər.

Sağlam olmayan müdafiə mexanizmlərinin müalicəsi:
Müdafiə mexanizmləri insanın rahatlamasına kömək etməkdən əlavə yığılıb qaldığı zaman depressiya başda olmaqla bir çox psixoloji narahatlıqlara səbəb ola bilir. Şüuraltı tamamilə basdırılmış, ertələnmiş hisslər ilə doludur. Etiraf olunmamış heç bir hiss əsla ölməz. Şüuraltını bir yeşik, hər basdırmanı isə bir tullantı olaraq təsəvvür etsək bunların yığılıb qalması böyük ağırlığa səbəb olar. Bu səbəbdən etiraf olunmamış hər bir duyğu ağır yükdür. Bu yükün altına girməməyə çalışın!
Unutmayın, müdafiə mexanizmləri həm yaxşı, həm də pis ola bilər.
Onlar eqonunuzu stressdən qorumaqla və sağlam çıxış yolu ilə faydalı rol oynaya bilərlər. Digər hallarda, bu müdafiə mexanizmləri sizi reallıqla üzləşməkdən çəkindirə və özünü aldatma forması kimi çıxış edə bilər.
Müdafiə mexanimzlərinin mənfi təsirlərindən uzaq olmaq üçün psixoterapiya almaq faydalıdır. Beləki, terapiya ən çox istifadə etdiyiniz müdafiə mexanizmlərini tanımağınıza kömək edir və reallıqdan qaçmadan istifadə qaydalırını müəyyənləşdirməyinizə kömək edir.

Klinik Psixoloq Firuzə Qənizadə